ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 9، آذر 1400 ، شماره پی در پی 67

بررسی، تصحیح و تحلیل چند غزل مولوی با اتّکا به یک مختصه سبک‌شناسی (بررسی سبک‌شناسی غزلهایی از مولوی)

صفحه (155 - 173)
الهام خلیلی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : دی 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1400

چکیده

زمینه و هدف: در بررسی و پژوهش یک متن ادبی، صحّت و اصالت متن بیش از هر امری مهم و قابل تأمّل است. فروزانفر، مجتبی مینوی، شفیعی کدکنی و توفیق سبحانی پیش از این درباره تصحیح و اصالت نسخ خطی دیوان کبیر پژوهشهای ارزنده ای انجام داده ‌اند. دیوان کبیر مصحَّح فروزانفر تاکنون ازلحاظ تصحیح قابل‌اعتمادتر از بقیه آثار بوده ‌است؛ امّا همانطورکه مینوی و شفیعی کدکنی اشاره کرده اند، دیوان کبیر مصحّح فروزانفر ازلحاظ روش و نحوه تصحیح اشکالهایی دارد که تصحیح مجدد آن از بایسته های عرصه پژوهش است.

روش مطالعه: مقاله به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: نگارنده در حین تصحیح مجدد دیوان‌کبیر با غزلهای متعدّدی مواجه شد که ازلحاظ ساختار عمودی و تعداد بیت با غزلهای دیوانهای چاپی متفاوت بود؛ حتی در پاره ای از موارد تعداد معتنابهی بیت از دیوانهای چاپی؛ از جمله دیوان مصحّح فروزانفر افتاده ‌بود. این اشکال را نگارنده ناشی از غفلت مصحّح از یک ویژگی سبکی غزلهای مولوی میداند. لذا در این پژوهش، با بررسی و تحلیل سبک‌شناسی آوایی، یک ویژگی سبکی منحصربفرد در تعداد قابل توجّهی از غزلها معرّفی شده ‌است که نادیده گرفتن این مختصه سبکی، باعث دوپاره شدن و دور افتادن ابیات و در مواردی حذف شدن پاره ای از ابیات شده ‌است.

نتیجه گیری: ادعای نگارنده این است که تعدادی از غزلهای دیوان کبیر بدون توجّه به سبک‌ خاصّ آنها و نحوه کتابتشان در نسخ معتبر دوپاره شده اند و درهم‌تنیدگی معنایی و ساختاری آنها ازبین رفته ‌است. بنابراین ابتدا این غزلها ازلحاظ نسخه شناسی بررسی شده اند و حاصل مطالعه نسخه شناسی این غزلها در مقالۀ ذیل عنوان اطلاعات نسخه شناسی ذکر شده ‌است؛ سپس دو غزل در کنار هم آورده شده و نهایتاً در بررسی سبک‌شناسی این غزلها، لایه آوایی و نسخه شناسی ‌غزلها و تا حدّی انسجام ابیات مورد مطالعه قرار گرفته ‌است. سپس این نتیجه بدست آمده که با توجّه به دلایل سبک‌شناسی، نسخه شناسی، ساختاری و معنایی، تفکیک این غزلها در دیوانهای چاپی موجود از غزلیات شمس کار نادرستی است و در کنار هم قرار گرفتن این ابیات به فهم بهتر شعر کمک شایانی میکند. علاوه براین ابیاتی از همین غزلها در حین تصحیح از دیوان ‌مصحّح استاد فروزانفر افتاده ‌است که در این مقاله بدانها اشاره شده ‌است، ابیاتی که اصالت آنها را نیز نسخ خطی معتبر تأیید میکنند.

کلمات کلیدی
مختصات سبکی , نحوه کتابت غزلها , فروزانفر , غزلهای ملمّع

• 703 یا 730 بررسی یکی از ترقیمه‌های نسخ دیوان کبیر، نیّری، محمدیوسف، خلیلی جهرمی، الهام و رزمجو بختیاری، شیرین (1392). ارائه‌شده در دومین همایش ملی زبان و ادبیات فارسی بجنورد.
• بررسی چند ترقیمه از نسخ غزلیات شمس، نیّری، محمدیوسف، خلیلی جهرمی، الهام و رزمجو بختیاری، شیرین (1392). گوهر گویا، (24) 7، صص 52 ـ 27.
• دیوان کبیر، کلیّات شمس تبریزی، مولانا جلال‌‌الدّین محمد (1386). (چاپ عکسی از روی نسخه‌ خطّی موزه مولانا در قونیه). به اهتمام توفیق، هـ سبحانی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
• دیوان کبیر، کلیّات شمس تبریزی، مولانا جلال‌‌الدّین محمد (1389). دیوان کبیر، کلیات شمس تبریزی (نسخه قونیه) 2جلد. توضیحات، فهرست و کشف‌الابیات و تصحیح توفیق هـ سبحانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• زائوم در غزلیات شمس، حیدری، حسن و رحیم، یدالله (1393). عرفانیات در ادب فارسی، شمارۀ 1، صص 27-46.
• سیر غزل در شعر فارسی، شمیسا، سیروس (1386). تهران: علم.
• فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه‌های ترکیه، سبحانی، توفیق هـ (1373). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• کلیّات شمس یا دیوان کبیر، مولانا جلال‌‌الدّین محمد (1363). (10جلد). با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
• لزوم تصحیح دوباره غزلیات شمس، نیّری، محمدیوسف، خلیلی جهرمی، الهام و رزمجو بختیاری، شیرین (1393). بوستان ادب، (2) 6، صص161ـ 186. موسیقی شعر، شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1392). تهران: آگه.
• نسخه آستان قدس رضوی، نگهداری‌شده در کتابخانه آستان قدس رضوی، به شمارۀ 4770.
• نسخه اسعد افندی، نگهداری‌شده در کتابخانۀ اسعد افندی در سلیمانیه، به شماره 2693.
• نسخه قره‌حصار، نگهداری‌شده در کتابخانۀ گدک احمدپاشا، به شماره 1587.
• نسخه قونیه، نگهداری‌شده در موزه قونیه، به شماره 70.
• نسخه قونیه، نگهداری‌شده در موزه مولانا، به شماره 2113.
• نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی، نگهداری‌شده در کتابخانه آیت‌الله مرعشی، به شماره 13264.
• نسخه مرحوم حاجی محمّد نخجوانی، نگهداری‌شده در کتابخانه ملّی تبریز، به شمارۀ 3621.
• نسخه نورعثمانی، نگهداری‌شده در کتابخانۀ حسن عالی بک یوجل، به شماره 12927.